روستای خانقاه(خانه گا)
«خانقاه»، روستایی از دل ِ تاریخ، محصور شده در دستان سرسبز هورامان است. روستایی کوهپایه ای که در میان کوه های «شاهو» با ارتفاع ۳۴۹۰ متر در شمال روستا و «آتشگاه» با ۲۵۰۰متر از سطح دریا در جنوب آن قرار دارد. «خانقاه» کلمه ای مرکب از «خانه» و «گاه» به منظور مکان سکونت مشایخ و دراویش و اهل تصوف برای ذکر و عبادت و تفکر است، در واقع نیز این روستا به دست امامزاده ای از قریه ی «عُرّیض»ِ حجاز تاسیس شده است. این بزرگوار به نام «شیخ عثمان» مشهور به «باباغازی» و ملقب به «رشاد الدین» می باشند، جدٌ این امامزاده به امام علی عریضی می رسد که از فرزندان امام جعفر صادق هستند. «باباغازی» حدود سال ۷۰۱ هجری قمری به اصفهان آمده و بعد از مدتی به منطقه ای در سرپل ذهاب که بعدها به نام «قلعه غازی» مشهور گشت، عزیمت کرده و بعد از آن به «خانقاه» می آیند. با توجه به اسناد معتبر و گفته ی پیران و معتمدان روستا، پیدایش«خانقاه» به دست این بزرگوار و در حدود ۸۰۰ سال پیش می باشد. در زمینه ی مسکونی بودن خانقاه قبل از «باباغازی»تا کنون هیچ سند معتبری به دست نیامده است.
. مرقد ایشان در مرکز روستا و مزار نوه ی ایشان به نام «باباشیخ حسن» بر فراز تپه ای بالاتر از همه ی خانه های سنگی‌ِ روستا در شمال«خانقاه» قرار دارد که زیارتگاه علاقمندان و مریدانشان است و مردم روزهای چهارشنبه برای برآورده شدن حاجات خود به این آرامگاه می روند، در ارتباط با کرامات این امامزاده حکایت ها و روایت های زیادی در میان عامه مردم وجود دارد و در اسناد و شجره های معتبره هم مواردی ذکر شده است، مواردی که افراد بیمار را به دلیل شدت بیماری و عدم توانایی در راه رفتن در حالیکه سواره به منظور شفا یافتن به زیارتگاه برده اند و پس از مدتی شفا یافته و با پای پیاده به دیار خویش بازگشته اند. هم اکنون نیز بیشتر نواده گان «باباغازی» که از سادات حسینی هستند، در این روستا سکونت دارند. شجره نامه ها و عهدنامه ها و قباله های تاریخی موجود نیز گواهی بر صحت این مدعا است.
معماری و بافت زیبای روستا، از گذشته های دور ِ سرزمینی باستانی و هنرپرور حکایت می کند ؛سرزمینی که در آن بامِ هر خانه اش استراحت گاه و حیاطِ خانه ی همسایه اش است؛ بافت قدیمی روستا همانند جزیره ای در اقیانوس سبز ِ جنگل های زاگرس قرار دارد و ساحل زیبای شهر «پاوه»_ شهر‌ِ هزار ماسوله ی کرمانشاه_ در حدود ۲۰۰۰متری آن واقع است. در فرهنگ لغت دهخدا آمده که:«خانقاه دهی است از دهستان اورامان لهون، بخش پاوه، شهرستان سنندج، واقع در ۳ هزار گزی جنوب باختری پاوه…ناحیه ای است کوهستانی و سردسیر دارای ۷۵۰ تن سکنه که به زبان کردی و فارسی تکلم می کنند…».
امروزه جمعیت این روستا در حدود ۲۰۰۰نفر می باشد و ۷۳/۹۸ درصد از افراد ۱۰تا ۴۹ سال آن باسواد هستند. دو مقطع دبستان، راهنمایی در این روستا وجود دارد و مهدکودک خصوصی نیز در این روستا دایر است، که البته تا دو سال پیش نیز مجتمع روستایی خانقاه فعال بود و فعالیت های زیادی از جمله: آموزش پیش از دبستان(مهد کودک) آموزش قالیبافی، گیوه بافی، خیاطی و … تشکیل گروه های والیبال و فوتبال، امانت دادن کتاب هایی برای نوجوانان و جوانان، آموزش قرآن و … در آن صورت می گرفت، اما به دلایلی از جمله کمی تعداد نونهالان و …این مجتمع تعطیل شد .اکثر جوانان این روستا دانشجو یا فارغ التحصیل دانشگاه های مختلف کشور در مقاطع دکترا، کارشناسی ارشد، پزشکی، کارشناسی و …می باشند و استاد دانشگاهی عده ای از اهالی، اشتغال در سطوح عالی اداری(مدیرکلی و …) و وجود شاعران و هنرمندان ماهر و زبده از افتخارات این روستا است. البته تعداد شاعران و هنرمندان این روستا در ادوار گذشته نیز بسیار بوده، کسانی چون «صیدی خانقاهی»، «خسته ی خانقاهی»و … که در زمینه ی شعر و ادب در اورامانات مشهور می باشند.
با وجود باغات فراوانی که در اطراف «خانقاه» وجود دارد، بیشتر افراد جوان و میانسال آن به امور اداری و تجاری مشغول هستند، زیرا که بارش نزولات آسمانی به نسبت گذشته بسیار کمتر شده است و آبیاری سنتی باغات، وجود آفات ، سرمازدگی و همچنین خشکسالی موجب عدم بازدهی مناسب باغات شده است و محصولات متنوعی که از پوشش گیاهی آن به دست می آمده امروزه دیگر به ندرت پیدا می شوند. باغداری در این روستا رونق گذشته اش را از دست داده و اگرچه اطراف «خانقاه» تعداد ِ درختان تنومند و کهنسال بلوط، گردو، گلابی، انجیر، انار، توت و … بسیار زیاد است.در سال های پر باران مراتع خانقاه به دلیل شیب شمالی، آب فراوانی را در خود ذخیره کرده که این امر موجبات به وجود آمدن چشمه های جاری دائم و فصلی در آن مکان ها شده است. در مراتع جنوبی و غربی روستا چشمه های زیادی وجود دارد که هر ساله گردشگران زیادی را به خود جذب می کند، از جمله ی این چشمه ها می توان از چشمه های «شلماو»، «همروله»، «هانه شیخ حسن»، «بیار»، « هه رزه لو» و «گارا» نام برد. چشمه ی «شلماو» که در جنوب غربی خانقاه واقع است، محلی به نام« قلعه گاوران» وجود دارد که محل و جایگاه نگهبانان آتشکده زردشتیان بوده است. در کوهی به نام «آتشگاه» یا «آتشکده»، در روبروی روستای خانقاه، هنوز هم آثاری از محل برافروختن آتش باقی است و بنا به گفته ی «پروفسور شاهپور شهبازی»، «آتشگاه»، دومین آتشکده ی بزرگ ایران از لحاظ وسعت بعد از آتشکده ی «آذر گشنسب» تکاب است و قدمت آن به ۷۵۰ قبل از میلاد مسیح می رسد.
دامداری در این روستا تقریبا از بین رفته است و تنها ۲ یا ۳ خانوار به عنوان شغل دوم به این کار مشغول هستند، زیرا تخریب جنگل ها و مراتع و چرای بی رویه موجب تضعیف دامداری شده است. در گذشته، کارهای جنبی زیادی از ناحیه ی باغداری و دامداری ایجاد می گردید و درآمد مناسبی را برای عده ای از مردم به دنبال داشت، اما امروزه با وجود رکود این دو شغل اصلی، سایر کارهای جنبی از جمله صنایع دستی (رنگرزی، نمدمالی، جاجیم و سجاده و قالی بافی)، تهیه ی خشکبار و تره بار ، مبادله ی انواع غلات و … نیز از رونق افتاده است.
اهالی روستای «خانقاه» به زبان اورامی یا هورامی تکلم می کنند و پوشش لباسی آنان نیز همانند سایر مردم مناطق اورامانات، کرُدی است. در گذشته بیشتر لباس هایشان را خود تولید می کردند ولی متاسفانه امروزه بیشتر این هنر غنی، یعنی «چخورانه ک» دوزی( ساختن پارچه از پشم بز برای لباس مردانه و دوختن آن) و ساختن«کلاش»(گیوه دوزی) و … در این خطه از خاک اورامانات در حال از بین رفتن است.
در حال حاضر روستای خانقاه دارای دو مسجد، یک تکیه(خانقاه)، یک مدرسه ی علوم دینی(قدمت آموزش های دینی در این روستا حداقل به ۷۰۰ سال پیش برمی گردد)، یک زیارتگاه تاریخی(باباشیخ حسن)، سه مدرسه در مقاطع مختلف تحصیلی، شرکت تعاونی روستایی، دفتر خدمات ارتباطی و … می باشد. پل هایی که بر روی رودخانه ی پایین روستا و در میان درختان سرسبز و کهن بنا شده اند جاده ی آسفالتی که از میان انبوه شاخه ها می گذرد، کوچه هایی که سنگفرش شده و نمای زیبایی میان سنت و مدرنیته پدید آورده، نیز از دیگر جاذبه های گردشگری «خانقاه» هستند.
